Drie Decennia Dienst voor SOHO: Van Technische Noodgevallen tot Kometenrecords en Heliosismologie

De gezamenlijke missie van het Europees Ruimteagentschap (ESA) en NASA, de Solar and Heliospheric Observatory (SOHO), vierde op 2 december 2025 haar dertigjarig bestaan sinds de lancering. Dit ruimtevaartuig, dat zijn reis in 1995 begon, was oorspronkelijk ontworpen voor een operationele levensduur van slechts twee jaar. Desondanks blijft SOHO vanuit zijn positie bij het Lagrangepunt L1, tussen de Aarde en de Zon, onze ster vrijwel onafgebroken observeren. Dit buitengewone uithoudingsvermogen, vijftien keer langer dan aanvankelijk voorzien, is een bewijs van de veerkracht van internationale samenwerking en uitmuntend technisch ontwerp, aldus Professor Carolin Mandell, Directeur Wetenschap bij ESA.

De operationele geschiedenis van SOHO kende enkele zeer zware technische beproevingen, wat de uitzonderlijke duurzaamheid van de missie onderstreept. In de zomer van 1998, na tweeënhalf jaar in de ruimte, verloor het vaartuig de controle en viel het drie maanden stil. Dit was een van de meest complexe reddingsoperaties in de geschiedenis van de ruimtevaart. Kort na het herstel, in december 1998, gaven alle drie de cruciale gyroscopen die voor de stabilisatie nodig waren de geest. Ingenieurs van NASA en ESA toonden hun vindingrijkheid door innovatieve software te ontwikkelen. Deze nieuwe code, die SOHO in staat stelde zonder gyroscopen te functioneren, werd in februari 1999 succesvol op de boordcomputer geladen. Hierdoor werd SOHO het eerste ruimtevaartuig dat op drie assen gestabiliseerd kon blijven zonder deze essentiële onderdelen.

SOHO heeft een pioniersrol gespeeld in de heliosismologie, een methode waarmee de interne structuur van de Zon wordt bestudeerd door middel van de analyse van diens oppervlakte-oscillaties. De verzamelde data brachten aan het licht dat het plasma binnen elk van de hemisferen van de ster circuleert in één gigantische, globale transportband. De volledige omloop van deze band duurt ongeveer 22 jaar, wat perfect overeenkomt met de zonnecyclus van het magnetisch veld. Verder verfijnden de onderzoeken onze kennis over de lichtkracht: de totale zonne-irradiatie varieert slechts met 0,06% gedurende een cyclus, terwijl de extreem ultraviolette (EUV) straling verdubbelt tussen het minimum en het maximum van de cyclus.

Een fundamentele taak van SOHO is het monitoren van het ruimte weer, waarbij de LASCO-coronograaf een onmisbare functie vervult. Dit instrument is gespecialiseerd in het detecteren van coronale massa-ejecties (CME’s). Door deze gebeurtenissen te identificeren, kan men tot drie dagen van tevoren waarschuwen voor potentieel verwoestende geomagnetische stormen die de Aarde kunnen bereiken. Het belang van deze waarschuwingsfunctie werd in de Verenigde Staten wettelijk vastgelegd met de invoering van de PROSWIFT-wet in oktober 2020.

Een onverwachte, doch zeer significante bijdrage van SOHO is de transformatie tot de meest productieve komeetontdekker in de astronomische geschiedenis. Tot april 2024 heeft het ruimtevaartuig maar liefst 5000 kometen geregistreerd. Een groot deel van deze ontdekkingen is te danken aan burgerwetenschappers via het door NASA gefinancierde Sungrazer-project. Deze objecten, die vaak de bijnaam ‘zonneaanbidders’ krijgen, passeren gevaarlijk dicht bij de ster, wat ze zichtbaar maakt doordat de coronograaf de felle zonneschijf effectief blokkeert.

In het licht van de komende generatie instrumenten heeft SOHO de weg geëffend voor opvolgers, zoals de operationele NOAA SWFO-L1 satelliet, gelanceerd op 24 september 2025 vanaf het Kennedy Space Center in Florida. SWFO-L1, dat na aankomst op L1 de naam SOLAR-1 zal dragen, is de eerste NOAA-satelliet die zich volledig richt op operationele ruimteweerwaarnemingen. Dit zorgt voor een naadloze voortzetting van de data die voorheen door verouderende apparaten zoals SOHO en DSCOVR werden verzameld. Professor Carolin Mandell en SOHO projectwetenschapper Daniel Müller, die sinds 2023 als wetenschapper verbonden is aan Solar Orbiter, publiceerden samen met andere collega’s op 2 december 2025 een overzicht van de nalatenschap van de missie in het tijdschrift Nature Astronomy. Zowel de ESA- als de NASA-teams zijn het erover eens dat SOHO een hoeksteen van de moderne zonnefysica vormt, waarvan de levensduur en wetenschappelijke opbrengst de oorspronkelijke tweejarige kaders ver te boven zijn gestegen.