Trzy dekady służby SOHO: Od kryzysów i ratowania misji po heliosesmologię i rekordy komet

Wspólna inicjatywa Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) oraz NASA, Obserwatorium Słońca i Heliosfery (SOHO), obchodziła 2 grudnia 2025 roku trzydziestolecie swojego startu. Aparatura, która została wyniesiona na orbitę w roku 1995, pierwotnie zaplanowana była na zaledwie dwuletni okres operacyjny. Mimo to, SOHO nieustannie kontynuuje swoją misję z punktu równowagi Lagrange’a L1, ulokowanego między Ziemią a Słońcem, dostarczając niemal nieprzerwany wgląd w aktywność naszej gwiazdy. To niesamowite długowieczność, przewyższająca początkowe założenia piętnastokrotnie, stanowi dowód na siłę międzynarodowej współpracy i kunszt inżynieryjny, co podkreśliła Profesor Carolin Mandell, Dyrektor ds. Nauki w ESA.

Historia operacyjna SOHO obfituje w poważne wyzwania techniczne, które tylko potwierdziły niezwykłą odporność tej misji. Latem 1998 roku, zaledwie dwa i pół roku po starcie, sonda doświadczyła utraty kontroli i zapadła w trzymiesięczną ciszę radiową. Był to jeden z najbardziej skomplikowanych manewrów ratunkowych w historii eksploracji kosmosu. Zaraz po przywróceniu łączności, w grudniu 1998 roku, doszło do awarii wszystkich trzech żyroskopów, kluczowych dla utrzymania stabilności. Inżynierowie z NASA i ESA wykazali się jednak nie lada pomysłowością, opracowując nowatorskie oprogramowanie. Zostało ono pomyślnie załadowane do komputera pokładowego do lutego 1999 roku, dzięki czemu SOHO stała się pierwszym instrumentem stabilizowanym trójosiowo bez wykorzystania żyroskopów.

SOHO odegrała pionierską rolę w dziedzinie heliosesmologii. Metoda ta pozwala naukowcom badać wewnętrzną budowę Słońca poprzez analizę jego drgań i oscylacji. Dane zebrane przez misję ujawniły, że plazma w obrębie każdego z półkul słonecznych krąży w ramach jednego, globalnego systemu przenośników taśmowych. Pełny obieg tego systemu zajmuje około 22 lat, co idealnie koreluje z cyklem magnetycznym Słońca. Ponadto, badania te doprecyzowały dane dotyczące jasności gwiazdy: całkowita irradiancja słoneczna zmienia się zaledwie o 0,06% w trakcie cyklu, natomiast promieniowanie w zakresie skrajnego ultrafioletu (EUV) ulega podwojeniu między minimum a maksimum aktywności.

Jednym z fundamentalnych zadań SOHO pozostaje nieustanny monitoring pogody kosmicznej, gdzie koronograf LASCO pełni rolę niezastąpioną. Ten instrument jest kluczowy w wykrywaniu koronalnych wyrzutów masy (CME), dostarczając ostrzeżeń o potencjalnie katastrofalnych burzach geomagnetycznych zmierzających w kierunku Ziemi z wyprzedzeniem sięgającym nawet trzech dób. Znaczenie tej funkcji zostało formalnie usankcjonowane w Stanach Zjednoczonych poprzez uchwalenie ustawy PROSWIFT w październiku 2020 roku.

Nieoczekiwanym, lecz niezwykle istotnym wkładem SOHO okazało się jej przekształcenie w najbardziej płodnego odkrywcę komet w historii astronomii. Na dzień kwiecień 2024 roku, sonda zarejestrowała 5000 komet. Co ciekawe, większość tych obiektów została zidentyfikowana przez naukowców amatorów w ramach projektu Sungrazer, wspieranego finansowo przez NASA. Te ciała niebieskie, często określane mianem „komety muskające Słońce”, przelatują niebezpiecznie blisko naszej gwiazdy, co czyni je widocznymi dzięki zdolności koronografu do blokowania oślepiającego blasku słonecznej tarczy.

W kontekście nadchodzącej zmiany warty sprzętu obserwacyjnego, SOHO utorowała drogę dla swoich następców, takich jak operacyjny satelita NOAA SWFO-L1. Został on wystrzelony 24 września 2025 roku z Centrum Kosmicznego im. Kennedy’ego na Florydzie. SWFO-L1, który po osiągnięciu orbity L1 zostanie przemianowany na SOLAR-1, jest pierwszym satelitą NOAA w całości poświęconym operacyjnym obserwacjom pogody kosmicznej. Zapewni on ciągłość danych, które dotychczas zbierały starsze aparaty, w tym SOHO i DSCOVR. Profesor Carolin Mandell oraz Daniel Müller, pracownik naukowy projektu SOHO (a od 2023 roku pracownik naukowy Solar Orbiter), wraz z innymi współpracownikami, opublikowali podsumowanie dorobku misji w prestiżowym czasopiśmie Nature Astronomy 2 grudnia 2025 roku. Zespoły ESA i NASA zgodnie uznają SOHO za kamień węgielny współczesnej fizyki słonecznej, której żywotność i naukowe rezultaty dalece przekroczyły pierwotne dwuletnie założenia.