Di Sản Nông Nghiệp Sinh Thái Cổ Đại Của Các Xã Hội Amazon: Bài Học Cho Thế Giới Hiện Đại

Những khám phá khảo cổ gần đây tại lưu vực Amazon đang dần thay đổi quan niệm cố hữu về khu vực này như một vùng hoang dã nguyên sơ. Các nghiên cứu đã chứng minh rằng vùng đất này đã được hàng triệu cư dân định hình và quản lý một cách chủ động qua hàng thiên niên kỷ. Các nền văn minh Amazon cổ đại, với dân số có thể lên tới 8 đến 10 triệu người, đóng vai trò là kiến trúc sư chính trong quá trình thuần hóa các loại cây trồng có tầm quan trọng toàn cầu như sắn, ca cao và quả acai. Những cộng đồng này, có dấu vết hiện diện kéo dài ít nhất 13.000 năm, đã kiến tạo nên các hệ thống nông nghiệp sinh thái phức tạp. Những hệ thống này vận hành theo nguyên tắc chuyển tiếp hài hòa giữa trạng thái canh tác và hoang dã, mang lại khả năng phục hồi và đa dạng sinh học cao, khác biệt rõ rệt so với các mô hình nông nghiệp châu Âu truyền thống.

Bằng chứng vật chất trung tâm cho hoạt động kéo dài hàng thế kỷ này chính là Terra Preta dos Índios (TPIs) – những loại đất nhân tạo có độ phì nhiêu đặc biệt, trải rộng trên những khu vực rộng lớn. Những “đất đen” này, hình thành từ sự tích tụ than củi qua hàng nghìn năm, cùng với các tàn dư thực phẩm và chất thải hữu cơ, cho đến ngày nay vẫn là nền tảng duy trì sự sống cho các cộng đồng bản địa đương đại. Ví dụ, người Tenharim, với 113 thành viên sống trên vùng đất Igarapé-Preto rộng 87 nghìn hecta, đang chủ động khai thác các khu vực cổ xưa này để trồng ngô, nguyên liệu thiết yếu để sản xuất món bánh ngô truyền thống (pamonha), qua đó đảm bảo tính tự chủ của họ. Khác với đất rừng nhiệt đới thông thường dễ bị mất chất dinh dưỡng nhanh chóng, TPIs duy trì năng suất cao qua nhiều thế kỷ.

Sự đột phá về công nghệ, đặc biệt là việc áp dụng quét LiDAR (Light Detection and Ranging) trong khuôn khổ dự án Amazônia Revelada, do nhà khảo cổ Eduardo Neves thuộc Bảo tàng Dân tộc học Đại học São Paulo (MAE-USP) điều phối, đã giúp phát hiện các siêu cấu trúc ẩn mình dưới tán rừng. Công nghệ này, sử dụng các xung laser để tạo mô hình ba chiều của bề mặt, đã xác định được hơn một nghìn hình vẽ địa lý hình học (geoglyphs) ở bang Acre, cùng với các bức tường đá ở Rondônia. Dự án, vốn dựa trên kiến thức truyền thống của các dân tộc trong rừng, bao gồm cả nhà khảo cổ bản địa Carlos Augusto da Silva, được biết đến với biệt danh “Tiến sĩ Ticuna”, đang giúp tái tạo lịch sử chiếm hữu vùng Amazon Brazil trong hơn 12.000 năm.

Các nhà khoa học nhấn mạnh rằng việc thấu hiểu sâu sắc lịch sử tương tác lâu đời giữa con người và hệ thực vật này là một công cụ cực kỳ quan trọng cho các sáng kiến bảo tồn hiện tại. Việc công nhận kinh nghiệm quản lý hệ sinh thái kéo dài hàng thiên niên kỷ, bao gồm cả mô hình kinh tế sinh học sơ khai dựa trên trao đổi hạt giống và quản lý rừng bền vững, là điều cần thiết để ngăn chặn sự hủy hoại sinh thái tiếp diễn trong khu vực. Các địa điểm khảo cổ được phát hiện nhờ LiDAR hiện được coi là tài sản văn hóa cần được Viện Di sản Lịch sử và Nghệ thuật Quốc gia (IPHAN) bảo vệ, bổ sung một tầng bảo vệ pháp lý mới cho quần xã sinh vật. Di sản của Amazon mang đến những mô hình thực tiễn cho sự phát triển bền vững và bảo tồn đa dạng sinh học trong bối cảnh đương đại.