Dziedzictwo agroekologii starożytnych społeczeństw Amazonii dla współczesnego świata

Najnowsze odkrycia archeologiczne w dorzeczu Amazonki radykalnie zmieniają dotychczasowe wyobrażenia o tym regionie jako o dziewiczej puszczy. Badania dowodzą, że przez tysiąclecia terytorium to było aktywnie kształtowane i zarządzane przez miliony jego mieszkańców. Starożytne cywilizacje amazońskie, których populacje mogły liczyć od 8 do 10 milionów osób, odegrały kluczową rolę w procesie udomawiania roślin o znaczeniu globalnym, takich jak maniok, kakao czy açaí. Te społeczności, których obecność datuje się na co najmniej 13 tysięcy lat, stworzyły złożone systemy agroekologiczne, które funkcjonowały na zasadzie gradientu między obszarami uprawnymi a dzikimi. Taki model zapewniał wysoką odporność i bioróżnorodność, znacząco różniąc się od tradycyjnych, europejskich modeli rolnictwa.

Centralnym materialnym dowodem tej wielowiekowej działalności są Terra Preta dos Índios (TPIs), czyli antropogeniczne gleby o wyjątkowej żyzności, zajmujące rozległe połacie terenu. Te „czarne ziemie”, powstałe w wyniku tysiącletniego nagromadzenia węgla drzewnego, resztek pożywienia i odpadów organicznych, do dziś stanowią podstawę bytu dla współczesnych społeczności rdzennych. Na przykład lud Tenharim, liczący 113 osób na obszarze 87 tysięcy hektarów Ziemi Rdzennych Igarapé-Pretu, celowo wykorzystuje te starożytne tereny do uprawy kukurydzy, niezbędnej do produkcji tradycyjnej pamonhy. To zapewnia im samowystarczalność. W przeciwieństwie do typowych gleb tropikalnych, podatnych na szybką utratę składników odżywczych, TPIs utrzymują wysoką produktywność przez stulecia.

Przełom technologiczny, w szczególności zastosowanie skanowania LiDAR (Light Detection and Ranging) w ramach projektu „Amazônia Revelada”, koordynowanego przez archeologa Eduardo Nevesa z MAE-USP, umożliwia odkrywanie megastruktur ukrytych pod baldachimem lasu. Technologia ta, wykorzystująca impulsy laserowe do tworzenia trójwymiarowych modeli powierzchni, zidentyfikowała już ponad tysiąc geometrycznych geoglifów w stanie Acre, a także kamienne mury w Rondônia. Projekt, opierający się na tradycyjnej wiedzy ludów leśnych, w tym archeologa rdzennego Carlosa Augusto da Silvy, znanego jako „Doktor Ticholo”, pomaga odtworzyć historię zasiedlenia brazylijskiej Amazonii na przestrzeni ponad 12 000 lat.

Naukowcy podkreślają, że dogłębne zrozumienie tej starożytnej historii interakcji człowieka z florą jest kluczowym narzędziem dla obecnych inicjatyw ochrony środowiska. Uznanie wielotysięcznego doświadczenia w zarządzaniu ekosystemami, w tym praktyk prymitywnej bioekonomii opartych na wymianie nasion i zrównoważonej gospodarce leśnej, jest niezbędne do zapobiegania dalszej degradacji ekologicznej regionu. Obiekty archeologiczne, odkryte dzięki LiDAR, są obecnie traktowane jako dobra kultury podlegające ochronie ze strony IPHAN (Narodowy Instytut Dziedzictwa Historycznego i Artystycznego). To nadaje biómowi nowy poziom ochrony prawnej. Dziedzictwo Amazonii oferuje pragmatyczne wzorce dla współczesnego zrównoważonego rozwoju i zachowania bioróżnorodności.