Zeldzame 15e-eeuwse Mahzor, door Nazi's geconfisqueerd, komt na restitutie aan Rothschilds onder de hamer bij Sotheby's

Een van de meest zeldzame middeleeuwse Joodse gebedenboeken, de Weense Rothschild Mahzor, daterend uit 1415, staat op het punt geveild te worden bij Sotheby's in New York. Dit manuscript, vervaardigd door de Joodse schrijver Moshe ben Menachem, wordt beschouwd als een meesterwerk van Joodse kunst en kalligrafie uit Centraal-Europa van die tijd. Het veilinghuis Sotheby's heeft een voorlopige taxatie vastgesteld voor het geïllustreerde manuscript, variërend tussen de 5 en 7 miljoen Amerikaanse dollar. De uitzonderlijke schaarste van dit exemplaar wordt onderstreept door het feit dat er slechts drie vergelijkbare objecten in particulier bezit zijn.

De kunsthistorische waarde van de Mahzor ligt in de verfijnde decoratieve panelen met beginletters, uitgevoerd met minerale en organische pigmenten zoals vermiljoen, koper en lapis lazuli. Deze kleuren zijn na meer dan zes eeuwen nog steeds opvallend helder. De geschiedenis van dit artefact is nauw verbonden met de turbulente gebeurtenissen van de twintigste eeuw. Na de annexatie van Oostenrijk door nazi-Duitsland in 1938, bekend als de Anschluss, confisqueerden de nazi's het Weense paleis van de familie Rothschild, terwijl Alphonse en Clarissa Rothschild zich in Engeland bevonden.

De kunstcollectie en bibliotheek van de familie werden in beslag genomen. In tegenstelling tot veel andere objecten werd deze Mahzor zonder de nodige documentatie over de confiscatie overgedragen aan de Oostenrijkse Nationale Bibliotheek. Hierdoor bleef de ware herkomst decennialang verborgen. Het was in 1842 dat de Mahzor werd aangekocht door Salomon Mayer von Rothschild in Neurenberg, bedoeld als geschenk voor zijn zoon Anselm Salomon. Het bleef generaties lang in het Weense deel van de familie.

De terugkeer van het kunstvoorwerp werd mogelijk gemaakt dankzij het speurwerk van onderzoekers, die de authentieke oorsprong van het handschrift konden vaststellen. De identificatie kwam tot stand door kruisverwijzingen tussen het wapen van de Rothschilds en de originele Hebreeuwse toewijdingsinscripties die bij de aankoop door de familie waren toegevoegd. In juni 2023 adviseerde de Oostenrijkse Adviesraad voor de Restitutie van Kunstwerken de teruggave van de Mahzor aan de erfgenamen van Rothschild.

De familie Rothschild verklaarde dat de teruggave van dit stuk de historische onrechtvaardigheden niet ongedaan kan maken, maar dat het wel een diepe betekenis heeft. Het dient als een erkenning van de geschiedenis en brengt een zekere mate van afsluiting voor de pijn die generaties lang heeft voortgeduurd. Experts, waaronder Sharon Liberman Mintz, senior internationale specialist in Judaïca bij Sotheby's, benadrukken dat de Weense Rothschild Mahzor niet alleen een belangrijk werk is van middeleeuwse Joodse kunst en wetenschap, maar ook een krachtig symbool van historische veerkracht. De reis van zeshonderd jaar weerspiegelt de bredere geschiedenis van Joodse levenskracht.

Het handschrift, dat in Wenen werd gecreëerd, bevat aantekeningen in de marge die getuigen van de verplaatsingen tussen gemeenschappen, die het manuscript aanpasten aan hun Asjkenazische liturgische gebruiken. Opmerkelijk is dat de tekst een gebruik uit Wenen in de veertiende eeuw vermeldt, waarbij de Thora-ark werd geopend tijdens het reciteren van de piyyut 'Melech Elyon'. Dit was een cruciale factor bij het bepalen van de ontstaansplaats van de Mahzor. Deze veiling is een belangrijk moment in de wereld van kunstverzamelen en de restitutie van cultureel erfgoed.

In de context van middeleeuwse geïllustreerde Joodse gebedenboeken zijn slechts ongeveer twintig exemplaren bewaard gebleven, en hun verschijning op de markt is uiterst zeldzaam. Ter vergelijking: een ander bekend exemplaar, de Luzerner Hoogdagen Mahzor, werd in 2021 bij Sotheby's geveild voor 8,3 miljoen dollar. De verkoop van de Weense Rothschild Mahzor in februari 2025 zal ongetwijfeld de aandacht trekken van verzamelaars die geïnteresseerd zijn in zowel het behoud van unieke artefacten als in de erkenning van hun complexe historische lotgevallen.