Giả thuyết Sapir-Whorf, còn được gọi là thuyết tương đối ngôn ngữ, đưa ra một quan điểm sâu sắc rằng cấu trúc và từ vựng của một ngôn ngữ có thể ảnh hưởng đến cách người nói tư duy, nhận thức và nhìn nhận thế giới. Ý tưởng này, được hình thành bởi nhà ngôn ngữ học Edward Sapir và học trò của ông, Benjamin Lee Whorf, vào những năm 1930, đã tạo ra những ảnh hưởng đáng kể trong nhiều lĩnh vực, từ ngôn ngữ học, khoa học nhận thức cho đến cả thể loại văn học giả tưởng.
Whorf đã quan sát rằng cách ngôn ngữ diễn đạt các khái niệm có thể định hình cách con người diễn giải các tình huống, từ đó dẫn đến những cách hiểu và phản ứng khác nhau. Ban đầu, giả thuyết này có xu hướng mạnh mẽ hơn, cho rằng ngôn ngữ quyết định hoàn toàn tư duy (thuyết định nghĩa ngôn ngữ). Tuy nhiên, theo thời gian và qua các nghiên cứu sâu hơn, quan điểm này đã được điều chỉnh thành một ảnh hưởng tinh tế hơn, thừa nhận rằng ngôn ngữ tác động và định hướng tư duy chứ không hoàn toàn giới hạn nó.
Các nghiên cứu hiện đại, như dự án "ALIGN: Word Association Learning for Cross-Cultural Generalization in Large Language Models", đang khám phá cách trí tuệ nhân tạo có thể hiểu sâu hơn các sắc thái văn hóa thông qua ngôn ngữ. Nghiên cứu này cho thấy việc huấn luyện các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) bằng các liên kết từ vựng của người bản xứ có thể cải thiện đáng kể khả năng hiểu và tương tác đa văn hóa của AI, với các mô hình được tinh chỉnh cho thấy sự cải thiện hiệu suất lên tới 16-20% đối với tiếng Anh và 43-165% đối với tiếng Quan Thoại.
Văn học giả tưởng đã thường xuyên khai thác tiềm năng của giả thuyết Sapir-Whorf. George Orwell trong "1984" đã tạo ra "Newspeak", một ngôn ngữ được thiết kế để hạn chế tư duy bằng cách giảm thiểu các ý tưởng có thể diễn đạt. Tương tự, Samuel R. Delany trong "Babel-17" đã miêu tả một ngôn ngữ có khả năng thay đổi nhận thức và được sử dụng như một vũ khí. Một ví dụ nổi bật gần đây là truyện ngắn "Story of Your Life" của Ted Chiang, được chuyển thể thành phim "Arrival". Tác phẩm này minh họa cách việc học một ngôn ngữ ngoài hành tinh có thể mở ra khả năng nhận thức thời gian phi tuyến tính, cho phép con người trải nghiệm quá khứ, hiện tại và tương lai một cách đồng thời.
Những câu chuyện này làm nổi bật mối liên hệ sâu sắc giữa cấu trúc ngôn ngữ và các quá trình nhận thức của con người. Các nghiên cứu tiếp tục làm sáng tỏ mối quan hệ phức tạp này. Ví dụ, cách các ngôn ngữ khác nhau phân loại màu sắc hoặc diễn đạt khái niệm thời gian có thể ảnh hưởng đến cách người nói nhận thức và xử lý thông tin. Mặc dù ngôn ngữ không hoàn toàn quyết định suy nghĩ, nó đóng vai trò như một bộ lọc nhận thức, định hình cách chúng ta diễn giải thế giới xung quanh. Sự hiểu biết về giả thuyết Sapir-Whorf không chỉ giúp chúng ta đánh giá cao sự đa dạng ngôn ngữ mà còn khuyến khích một cách tiếp cận cởi mở hơn đối với các nền văn hóa và quan điểm khác biệt, thúc đẩy sự đồng cảm và thấu hiểu trong một thế giới ngày càng kết nối.