Odkrycie mozaik w Beracie odsłania wczesnochrześcijańskie dziedzictwo Antipatrei

Najnowsze prace archeologiczne prowadzone w albańskim mieście Berat, znanym w starożytności jako Antipatrea, otwierają zupełnie nowy rozdział w historii jego wczesnochrześcijańskiego okresu. Odkrycie dwóch późnoantycznych posadzek mozaikowych – jednej zlokalizowanej w średniowiecznym zamku Beratu w 2012 roku, a drugiej w dolnym mieście w 2018 roku – dostarczyło rzadkich materialnych dowodów na istnienie tej epoki, która dotychczas była ukryta pod stuleciami zniszczeń i późniejszych przebudów.

Te znaleziska mają fundamentalne znaczenie, ponieważ poszerzają uznane dziedzictwo Beratu, wykraczając poza jego słynny osmański układ urbanistyczny, za który miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Mozaika znaleziona w obrębie zamku zachowała się fragmentarycznie, zajmując powierzchnię około 20 metrów kwadratowych, i cechuje się niezwykle złożoną ornamentyką. Obejmuje ona geometryczne bordiury, przeplatające się wzory oraz inskrypcje wykonane greckim alfabetem, co jednoznacznie wskazuje na jej przynależność do późnoantycznej bazyliki, której pełny plan architektoniczny wciąż czeka na odtworzenie.

Druga, mniejsza posadzka mozaikowa, odkryta pod późniejszymi konstrukcjami osmańskimi w dolnym mieście, niesie ze sobą kluczowe odniesienie chronologiczne i teologiczne. Zawiera ona grecki napis ze słowem „Theotokos” (Bogurodzica), termin, który został oficjalnie ugruntowany podczas Soboru Efeskiego w 431 roku. Jest to bezpośrednia poszlaka, że posadzka ta została ułożona po roku 431 naszej ery. Stanowi to cenny znacznik czasowy i potwierdza ścisłe powiązanie wspólnoty chrześcijańskiej Antipatrei z rozwojem doktrynalnym krążącym w greckojęzycznym świecie Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego.

Analiza porównawcza motywów sugeruje, że te style artystyczne rezonują z odkryciami dokonanymi w innych ważnych ośrodkach późnego antyku, takich jak Butrint, Stobi, Bylis czy Heraklea Linkestis – wszystkie te miejsca znajdowały się pod silnym wpływem kultury i administracji greckiej. Wykorzystanie kostek z wapienia i terakoty, w połączeniu z motywami takimi jak ośmiokątne siatki i wzory z wijącymi się liśćmi, świadczy o wspólnych tradycjach rozpowszechnionych na całych Bałkanach i w regionie Adriatyku. To z kolei nasuwa myśl o regionalnej mobilności mistrzów mozaikowych, którzy szerzyli techniki i estetyczne preferencje, kształtując jednolity język wizualny w tej części Europy.

Chociaż Berat jest powszechnie kojarzony ze swoim osmańskim charakterem, te odkrycia, datowane na V i VI wiek naszej ery, mocno akcentują głęboką, wielowarstwową strukturę historyczną miasta, której korzenie sięgają wczesnego chrześcijaństwa. Archeolodzy podkreślają pilną potrzebę przeprowadzenia bardziej systematycznych i kompleksowych prac wykopaliskowych, aby w pełni zmapować późnoantyczne fazy istnienia Beratu. Odkrycia te dowodzą, że miasto nie było izolowane, lecz aktywnie uczestniczyło w szerszych sieciach religijnych i artystycznych łączących Bałkany z Morzem Egejskim. Obecnie trwają prace nad dokumentacją i konserwacją znalezisk, a także oczekiwana jest decyzja Krajowej Rady Archeologii dotycząca dalszych kroków badawczych na tym istotnym obszarze.