Nowe badanie podważa teorię epidemii jako przyczyny upadku starożytnego Achetaton

Ugruntowane przez lata przekonanie, że nagłe opuszczenie Achetaton, starożytnej stolicy Egiptu, było rezultatem niszczącej epidemii, podlega obecnie gruntownej rewizji. Świeże wyniki badań, opublikowane w październiku 2025 roku przez dr Gretchen Dabbs i dr Annę Stevens na łamach American Journal of Archaeology, rzucają nowe światło na te wydarzenia. Analiza przeprowadzona przez badaczki poddaje w wątpliwość samą możliwość wystąpienia masowej zarazy w okresie panowania faraona Echnatona.

Miasto, znane współcześnie jako Amarna, zostało wzniesione jako wyraz radykalnego zerwania z dotychczasowymi tradycjami religijnymi, promując kult boga słońca Atona. Mimo to, zaledwie dwie dekady po śmierci faraona, stolica zaczęła podupadać. Ten szybki upadek od dawna tłumaczono jako efekt katastrofalnego pomoru. Dominująca hipoteza opierała się na poszlakach: w modlitwach Hetytów pojawiają się wzmianki o zarazie przywleczonej przez egipskich jeńców, a korespondencja z Amarny donosiła o ogniskach chorób w pobliskich ośrodkach, takich jak Megiddo i Byblos. Należy jednak podkreślić, że żaden z tych dokumentów nie wskazuje wprost na kryzys sanitarny w samym Achetaton.

Aby zweryfikować hipotezę dżumy, badaczki przeprowadziły gruntowną ocenę bioarcheologiczną i archeologiczną Amarny oraz jej nekropolii. Porównały one wzorce praktyk pogrzebowych, wskaźniki demograficzne oraz markery zdrowia z danymi pochodzącymi z miejsc, gdzie epidemie są historycznie potwierdzone. Analiza objęła 889 pochówków, zbadanych w latach 2005–2022. Wyniki pokazały, że struktura śmiertelności i długość życia mieszkańców mieściły się w granicach typowych dla osady tej wielkości, istniejącej przez okres dwóch dziesięcioleci. Taki obraz demograficzny zdecydowanie odbiega od nagłego i masowego wymierania, które jest cechą charakterystyczną pandemii.

Co więcej, ślady zachowane w samej tkance miejskiej sugerują, że wycofanie się ludności było raczej procesem zaplanowanym niż chaotyczną ucieczką w panice. Nawet po śmierci Echnatona kontynuowano prace budowlane oraz porządkowe usuwanie mienia, co świadczy o stopniowym wygasaniu życia w mieście, a nie o panicznej ucieczce przed nieuchronną zagładą. Te ustalenia pozwalają przenieść ciężar analizy z zewnętrznych kataklizmów na wewnętrzne mechanizmy, które zadecydowały o losie tej wyjątkowej metropolii. Prawdopodobnie to polityczna i religijna reorientacja, która nastąpiła po odejściu Echnatona, odegrała kluczową rolę w upadku Achetaton, znacznie większą niż domniemana zaraza. Odkrycie to otwiera nowe perspektywy w badaniu, jak wewnętrzne przemiany społeczne kształtują materialne dziedzictwo cywilizacji.