Najnowsze badania prowadzone przez naukowców z Uniwersytetu Państwowego w Erywaniu, pod kierownictwem Vahe Gurzadyana i Arsena Bobokhyana, ujawniły kluczową rolę starożytnych kamieni znanych jako "iszap" lub "kamienie smocze" w Armenii. Te monumentalne monolity, mierzące od 3 do 18 stóp wysokości, odgrywały istotną funkcję w starożytnych kultach wody oraz w systemach irygacyjnych, co stanowi przełom w rozumieniu ich przeznaczenia.
Analiza 115 kamieni, rozmieszczonych głównie w regionach gór Aragac, Gebam, Sewan i Wardenis, wykazała, że pochodzą one z okresu chalkolitu (4200-4000 p.n.e.). Kamienie te, często rzeźbione wizerunkami dzikich zwierząt, w szczególności ryb i bydła, były strategicznie umieszczane w pobliżu źródeł, strumieni i systemów irygacyjnych. Ich celowe rozmieszczenie wskazuje na rolę jako świętych znaczników w złożonych starożytnych rytuałach związanych z wodą, podkreślając jej fundamentalne znaczenie dla społeczności prehistorycznych.
Badania opublikowane w "Heritage Science" 1 września 2025 roku sugerują, że kamienie te były integralną częścią starożytnych praktyk związanych z wodą. Ich lokalizacja na znacznych wysokościach, często sięgających 3000 metrów nad poziomem morza, z dwuimodalnym rozkładem na wysokościach około 1900 m i 2700 m, może wskazywać na wzorce sezonowych migracji lub szlaki pielgrzymkowe do źródeł wody. Obecność na szczytach, blisko rezerwuarów śniegu, nadawała kamieniom głębokie znaczenie symboliczne i praktyczne, łącząc je z cyklem życia i odradzania się przyrody.
Znaczenie kamieni smoczych wykracza poza ich pierwotne przeznaczenie. W późniejszych wiekach, w okresie od IX do VI wieku p.n.e., kamienie te zostały ponownie zapisane wiadomościami w języku urartyjskim, a późniejsze inskrypcje w średniowiecznym piśmie ormiańskim dodatkowo świadczą o ich trwałym wpływie kulturowym. W ormiańskiej mitologii "iszapy" są istotami związanymi z wodą, bogactwem, ale także z nieszczęściami i burzami. W legendach często walczył z nimi bóg ognia i wojny, Vahagn, a ich pokonanie przynosiło deszcz, co odzwierciedla dwoistą naturę wody w postrzeganiu starożytnych społeczności.
Monumentalne kamienie, mimo logistycznych wyzwań związanych z ich transportem na wysokie, trudno dostępne tereny, świadczą o wyrafinowanym światopoglądzie społeczności, które je wznosiły, oraz o ich dążeniu do harmonii z otaczającym światem.