Nghiên cứu mới đặt nghi vấn về giả thuyết dịch bệnh gây ra sự hoang tàn của Akhetaten

Quan niệm đã tồn tại từ lâu về việc thủ đô cổ đại Akhetaten của Ai Cập bị bỏ hoang đột ngột do một trận dịch bệnh tàn khốc hiện đang phải đối mặt với sự xem xét nghiêm túc. Một công trình nghiên cứu mới, được trình bày bởi Tiến sĩ Gretchen Dabbs và Tiến sĩ Ené Stevens trên Tạp chí Khảo cổ học Hoa Kỳ (American Journal of Archaeology) vào tháng 10 năm 2025, đã đề xuất một góc nhìn hoàn toàn khác về chuỗi sự kiện này. Phân tích chuyên sâu của các nhà khoa học đã đặt nghi vấn về sự tồn tại của một dịch bệnh quy mô lớn trong suốt triều đại của Pharaoh Akhenaten.

Thành phố, ngày nay được biết đến với tên gọi Amarna, được xây dựng như một biểu tượng cho sự đoạn tuyệt triệt để với các truyền thống tôn giáo trước đó, khi việc thờ cúng thần mặt trời Aten trở thành tín ngưỡng thống trị. Tuy nhiên, chỉ hai thập kỷ sau khi Pharaoh Akhenaten qua đời, thủ đô này đã suy tàn, một hiện tượng mà từ lâu đã được giải thích là hậu quả của một tai họa dịch bệnh. Giả thuyết phổ biến này dựa trên các bằng chứng gián tiếp: những lời cầu nguyện của người Hittite có nhắc đến một bệnh dịch được mang đến bởi các tù nhân Ai Cập, và thư tín Amarna ghi nhận các đợt bùng phát bệnh tật tại các thành phố lân cận, chẳng hạn như Megiddo và Byblos.

Điều quan trọng cần lưu ý là không có nguồn tài liệu nào trong số này chỉ ra trực tiếp một cuộc khủng hoảng xảy ra tại chính Akhetaten. Để kiểm chứng giả thuyết về bệnh dịch hạch, các nhà nghiên cứu đã tiến hành đánh giá toàn diện về sinh học khảo cổ và khảo cổ học tại Amarna cùng các khu nghĩa địa của nó. Họ so sánh các mô hình chôn cất, chỉ số nhân khẩu học và các dấu hiệu sức khỏe với dữ liệu thu thập được từ các địa điểm dịch bệnh đã được xác định rõ ràng.

Phân tích 889 ngôi mộ, được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2005 đến năm 2022, cho thấy mô hình tử vong và tuổi thọ hoàn toàn phù hợp với các thông số dự kiến đối với một thành phố có quy mô như vậy và tồn tại trong giai đoạn hai mươi năm. Kết quả này hoàn toàn không tương thích với hình ảnh về một sự tuyệt chủng hàng loạt và đột ngột, vốn là đặc trưng của các đại dịch. Dữ liệu này bác bỏ luận điểm về một sự kiện tử vong thảm khốc, bất ngờ.

Hơn nữa, những dấu vết còn lại trong chính cấu trúc đô thị cho thấy một sự rút lui có kế hoạch, chứ không phải là một cuộc tháo chạy trong hoảng loạn. Người ta quan sát thấy hoạt động xây dựng vẫn tiếp diễn và việc di dời tài sản được thực hiện một cách có trật tự ngay cả sau khi Akhenaten băng hà. Điều này cho thấy một sự suy tàn dần dần, chứ không phải là sự bỏ chạy khỏi một thảm họa không thể tránh khỏi. Những phát hiện này cho phép chúng ta chuyển trọng tâm chú ý từ các thảm họa bên ngoài sang các quá trình nội tại đã ảnh hưởng đến số phận của khu định cư độc đáo này.

Sự tái định hướng về chính trị và tôn giáo, diễn ra sau khi Akhenaten rời khỏi vũ đài lịch sử, có lẽ đã đóng một vai trò quan trọng hơn nhiều đối với số phận của Akhetaten so với bệnh tật được giả định. Khám phá này mở ra những chân trời mới để hiểu cách thức những thay đổi nội bộ trong cơ cấu xã hội định hình di sản vật chất của các nền văn minh, nhấn mạnh tầm quan trọng của các yếu tố chính trị trong sự sụp đổ của các thủ đô cổ đại.