Giải mã bí ẩn di chuyển của Moai: Những bức tượng khổng lồ trên đảo Rapa-Nui đã "bước đi" theo phương thẳng đứng

Bí ẩn về cách thức di chuyển những bức tượng đá khổng lồ Moai trên đảo Rapa-Nui (Đảo Phục Sinh) – một trong những địa điểm biệt lập nhất hành tinh – đã làm các nhà khảo cổ học kinh ngạc và bối rối trong nhiều thập kỷ. Những khối đá nguyên khối này, cao gần 10 mét và nặng tới 70 tấn, được tạo ra bởi cư dân cổ đại trên đảo mà không hề sử dụng kim loại hay bánh xe. Một nghiên cứu gần đây, công bố trên Tạp chí Khoa học Khảo cổ học (Journal of Archaeological Science) vào năm 2025, đã đưa ra bằng chứng thuyết phục nhất cho đến nay, chứng minh rằng các bức tượng thực sự có thể "bước đi" theo phương thẳng đứng – nhờ vào hình dạng kỹ thuật được tính toán kỹ lưỡng và các nguyên tắc vật lý, gợi nhớ đến động lực học con lắc.

Nhóm nghiên cứu, dẫn đầu bởi nhà nhân chủng học Carl Lipo từ Đại học Binghamton và đồng nghiệp Terry Hunt từ Đại học Arizona, đã áp dụng mô hình hóa kỹ thuật số, quan sát thực địa và các thí nghiệm vật lý để xác nhận giả thuyết cũ về những bức tượng Moai "biết đi". Họ đã tiến hành phân tích gần 962 bức tượng đã biết, trong đó có 62 bức nằm dọc theo các con đường cổ dẫn từ mỏ đá Rano Raraku.

Những bức tượng được gọi là "Moai đường" này thể hiện các đặc điểm chung dễ nhận thấy: chúng có phần đế rộng hình chữ D và thân hình hơi nghiêng về phía trước. Cấu trúc này có tác dụng dịch chuyển trọng tâm, cho phép bức tượng lắc lư ổn định từ bên này sang bên kia, tạo ra chuyển động giống như đang bước đi.

Để kiểm chứng mô hình này, các nhà khoa học đã chế tạo một bản sao Moai kích thước thật, nặng 4,35 tấn, tái tạo chính xác tỷ lệ của các bức tượng gốc. Chỉ với ba sợi dây thừng dài và một đội gồm 18 người, họ đã di chuyển bản sao này được 100 mét chỉ trong vòng 40 phút.

Thí nghiệm đã chứng minh rằng bức tượng hoàn toàn có thể tiến về phía trước ở tư thế thẳng đứng khi các nhóm người luân phiên kéo dây từ hai bên, tạo ra sự lắc lư có kiểm soát. Phương pháp này không chỉ khả thi mà còn tiết kiệm đáng kể: nó đòi hỏi ít nhân lực và nguồn lực hơn nhiều so với các lý thuyết truyền thống về việc kéo tượng bằng khúc gỗ hoặc xe trượt.

Mô hình hóa ảo được thực hiện trong nghiên cứu mới cho phép tính toán số lượng người tham gia cần thiết cho các kích cỡ tượng khác nhau. Kết quả cho thấy chỉ cần khoảng 15 người là đủ để khởi động chuyển động, và thậm chí các nhóm nhỏ hơn cũng có thể duy trì bước đi. Tốc độ trung bình của một bức tượng Moai "bước đi" như vậy là khoảng 300 mét mỗi giờ, với chiều dài mỗi bước chân khoảng 90 cm. Trái với suy đoán, những bức tượng lớn hơn không di chuyển chậm hơn; ngược lại, chúng có thể thực hiện những bước dài hơn nhờ khối lượng và quán tính của mình.

Việc đối chiếu kết quả nghiên cứu với các phát hiện khảo cổ đã tạo ra sự quan tâm đặc biệt. Nhiều bức tượng Moai chưa hoàn thành hoặc bị đổ nằm trong phạm vi 2 km tính từ mỏ đá, cho thấy một số bức đã bị bỏ lại sau những nỗ lực vận chuyển thất bại, chứ không phải do các lý do nghi lễ hay thiếu hụt tài nguyên như từng được tin trước đây. Những con đường cổ dùng để di chuyển tượng có hình dạng lõm đặc trưng và chiều rộng trung bình khoảng 4,5 mét – điều này giúp ổn định các bức tượng trong quá trình di chuyển. Các nhà khoa học đưa ra giả thuyết rằng đường đi và tượng được tạo ra như một hệ thống kỹ thuật thống nhất, nơi hình dạng và địa hình được điều chỉnh lẫn nhau để đảm bảo việc di chuyển "bước đi" an toàn.

Những kết luận này không chỉ giải quyết một bí ẩn khảo cổ học lâu đời mà còn định hình lại nhận thức về khả năng công nghệ của xã hội cổ đại Rapa-Nui. Thay vì các giả thuyết về việc chặt phá rừng thảm khốc, nghiên cứu này minh chứng cho một ví dụ về kỹ thuật hợp lý, cân bằng, dựa trên sự hiểu biết sâu sắc về vật lý và trạng thái cân bằng. Hơn nữa, dữ liệu mới này hoàn toàn phù hợp với các truyền thuyết truyền miệng của người dân đảo, những người đã kể lại qua nhiều thế kỷ rằng Moai "tự đến" vị trí của chúng. Tóm lại, công trình của Carl Lipo và các đồng nghiệp đã khẳng định rằng thiên tài của các nghệ nhân cổ đại Rapa-Nui nằm ở khả năng vận dụng các quy luật tự nhiên một cách hài hòa với môi trường. Các bức tượng của họ thực sự có thể "bước đi" – và ngày nay, khoa học cuối cùng đã chứng minh chính xác điều đó diễn ra như thế nào.