Khu khảo cổ Çatalhöyük, một Di sản Thế giới được UNESCO công nhận tại vùng Konya, miền trung Thổ Nhĩ Kỳ, tiếp tục mang đến những hiểu biết sâu sắc về buổi đầu của nền văn minh nhân loại. Di chỉ đồ sộ này, từng là nơi sinh sống của hàng ngàn người từ khoảng 7400 đến 6200 TCN, nổi bật với kiến trúc nhà ở liền kề độc đáo và các biểu hiện nghệ thuật phong phú, phản ánh sự chuyển đổi quan trọng từ lối sống săn bắn hái lượm sang định cư và nông nghiệp.
Các cuộc khai quật gần đây đã hé lộ những phát hiện đa dạng. Tại gò phía đông, dưới sự dẫn dắt của Giáo sư Tiến sĩ Arkadiusz Marciniak từ Đại học Poznań, các nhà khảo cổ đã phát hiện một cấu trúc nghi lễ phức tạp, được gọi là "Ngôi nhà của Người chết" (Spiritual House). Cấu trúc này chứa hài cốt của 20 cá nhân được sắp đặt một cách có chủ đích, gợi ý về các thực hành mai táng và nghi lễ sâu sắc. Gần đó, một công trình nghi lễ lớn với những bức tường được trang trí bằng nhiều hoa văn và 14 bệ đỡ đã được khai quật, dự kiến sẽ tiếp tục được nghiên cứu trong năm tới để làm sáng tỏ thêm các nghi thức và ý nghĩa biểu tượng của nó. Những phát hiện này, cùng với các tranh tường và phù điêu đã biết, cho thấy một xã hội coi trọng cả đời sống vật chất lẫn đời sống tâm linh.
Các lớp dưới của di chỉ cho thấy kiến trúc dày đặc, liền kề, phản ánh lối sống cộng đồng, trong khi các lớp trên lại cho thấy sự phân hóa rõ rệt hơn trong thiết kế kiến trúc, gợi ý về những thay đổi trong cấu trúc xã hội và sự phát triển của các hộ gia đình riêng biệt theo thời gian. Điều này cho thấy sự chuyển đổi từ một cộng đồng gắn kết chặt chẽ sang các hộ gia đình riêng lẻ hơn.
Song song đó, tại gò phía tây của Çatalhöyük, nhóm nghiên cứu do Phó Giáo sư Tiến sĩ Ali Umut Türkcan từ Đại học Anadolu đứng đầu đã phát hiện các ngôi mộ có niên đại từ thời kỳ Byzantine. Mặc dù không trực tiếp liên quan đến các giai đoạn tiền sử của địa điểm, những ngôi mộ này lại vô cùng đa dạng và mang lại thông tin quý giá về các cộng đồng sau này đã sử dụng hoặc sinh sống tại khu vực này. Chúng bao gồm các lăng mộ hình phòng được xây dựng bằng gạch bùn và đá phẳng, cũng như nhiều ngôi mộ gạch với các hoa văn khác nhau, tất cả đều nằm trong cùng một khu vực. Sự hiện diện của các lăng mộ Byzantine cho thấy Çatalhöyük đã tiếp tục có ý nghĩa đối với các cộng đồng sau này, tạo nên một lớp lịch sử chồng lấn thú vị, làm nổi bật sự liên tục của hoạt động con người tại địa điểm này qua nhiều thiên niên kỷ.
Çatalhöyük, được công nhận là Di sản Thế giới vì sự độc đáo của nó, cung cấp một cái nhìn hiếm có về sự hình thành các khu định cư nông nghiệp sơ khai và sự phát triển của các cấu trúc xã hội. Kiến trúc nhà ở liền kề, không có đường phố, lối vào qua mái nhà, cùng với việc chôn cất người chết dưới sàn nhà và các biểu tượng nghệ thuật như đầu bò (bucrania) được trang trí, cho thấy một xã hội có lẽ đã đề cao sự bình đẳng và gắn kết cộng đồng. Việc di chuyển từ gò phía đông sang phía tây, được cho là do sự thay đổi trong động lực xã hội, càng nhấn mạnh tính năng động và khả năng thích ứng của các cộng đồng cổ đại này. Những khám phá này, từ các nghi lễ phức tạp thời kỳ Đồ đá mới đến các lăng mộ Byzantine, không chỉ làm sáng tỏ các khía cạnh cụ thể của lịch sử mà còn cho thấy sự liên kết sâu sắc giữa con người và môi trường sống của họ qua các thời đại.