Khoa học thần kinh: Phản ứng cơ thể vượt trước suy nghĩ trong tình huống căng thẳng

Các đáp ứng sinh lý của cơ thể đối với những tình huống gây ra sự căng thẳng thường diễn ra nhanh hơn so với tốc độ nhận thức của con người. Hiện tượng này hé lộ cơ chế sâu sắc về cách thức con người cảm nhận thế giới và cách các hệ thống sinh tồn được thiết lập dựa trên khả năng phát hiện mối đe dọa của não bộ. Việc thấu hiểu quá trình phản hồi này mở ra cơ hội để chúng ta quản lý trạng thái cá nhân một cách tinh tế hơn, đồng thời cải thiện chất lượng các quyết định thông qua việc chú tâm đến những xung lực vật lý của cơ thể.

Nhà thần kinh học Joseph LeDoux đã giải thích cặn kẽ rằng khi một mối nguy tiềm tàng được xác định, tín hiệu sẽ ngay lập tức truyền đến hạch hạnh nhân – trung tâm cảnh báo khẩn cấp. Điều này kích hoạt các thay đổi vật lý, chẳng hạn như nhịp tim tăng nhanh, ngay cả trước khi phần não bộ chịu trách nhiệm lý trí, tức vỏ não trước trán, kịp thời tham gia vào quá trình xử lý. LeDoux đã đúc kết một cách sắc sảo: “Về bản chất, chúng ta cảm nhận trước, rồi mới suy nghĩ sau.” Cơ chế tự bảo tồn mang tính cổ xưa này ngày nay có thể bị kích hoạt ngay cả bởi những áp lực công việc thông thường. Hạch hạnh nhân, vốn là một phần của hệ viền lâu đời, có nhiệm vụ xử lý thông tin cảm giác khi đối diện với mối đe dọa và đưa ra phán quyết về mức độ nguy hiểm thực sự của nó.

Để phát triển mối liên hệ này, nhà thần kinh học Antonio Damasio đã giới thiệu khái niệm “dấu hiệu soma” (somatic markers) – những cảm giác vật lý đóng vai trò là kim chỉ nam trong quá trình ra quyết định. Công trình của Damasio, đặc biệt là giả thuyết dấu hiệu soma được trình bày chi tiết trong cuốn sách nổi tiếng “Lỗi lầm của Descartes” (Descartes' Error), chứng minh rằng cảm xúc nắm giữ vai trò cốt lõi trong việc đưa ra các lựa chọn, thường diễn ra ở cấp độ vô thức. Các biểu hiện vật lý, chẳng hạn như cảm giác căng thẳng hay bị thắt chặt ở vùng ngực, có thể là tín hiệu cảnh báo về tính chất bất lợi của một phương án nào đó, từ đó chi phối các hành động tiếp theo của chúng ta. Damasio nhấn mạnh rằng những dấu hiệu này là những cảm nhận nội tại gắn liền với cơ thể (“soma”), và nghiên cứu của ông đã chỉ ra rằng cảm xúc chính là nền tảng cơ bản cho nhận thức xã hội và khả năng tự nhận thức.

Việc nhận biết kịp thời những phản hồi tức thì này của cơ thể cho phép con người thực hiện một khoảng dừng cần thiết để đánh giá lại tình huống, thay vì vội vàng hành động theo bản năng bốc đồng. Điều này giúp chúng ta quản lý thế giới nội tâm một cách hài hòa hơn và khuyến khích việc thực hành các phương pháp như yoga và thiền định nhằm củng cố mối liên hệ sâu sắc với các tín hiệu cơ thể. Hơn thế nữa, các nghiên cứu còn cho thấy rằng, trong trường hợp lo âu mãn tính, sự kết nối giữa hạch hạnh nhân và vỏ não trước trán có thể bị suy yếu, tạo điều kiện cho “hệ thống báo động” hoạt động một cách mất kiểm soát. Do đó, việc hiểu rõ sự tương tác giữa cơ thể và não bộ trong giai đoạn tiền lý trí trở thành chìa khóa quan trọng để sống một cách ý thức và hiệu quả hơn trong từng khoảnh khắc hiện tại.